دستگاه ماهور

ماهور یکی از هفت دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است. ماهور از دیر زمان، همواره مورد استقبال مخاطبان بوده و در عین حال یکی از مفصل‌ترین دستگاه‌ها نیز به شمار می‌آید.دستگاه ماهور در کنار دستگاه شور، از مهم‌ترین مایه‌های موسیقی دستگاهی است. که اغلب، آموزش نیز با یکی از این دستگاه‌ها آغاز می‌شود. بعضی دستگاه ماهور را از خانواده‌ی مقام راست می‌دانند.

تاریخچه و ریشه ماهور

در مورد ریشهٔ نام «ماهور» چند نظریه مطرح شده‌است: یکی آنکه ایرانیان باستان در نیایش‌های خود از نغمه‌ای به نام «ماخور» استفاده می‌کردند و این واژه به مرور زمان به ماهور تغییر یافته‌است و دیگر آن که این نام به قبیله‌ای در هند به نام «ماهوری‌ها» بر می‌گردد که قدمتی در حدود سه هزار سال دارد. درگذشته مقام عشاق اولین مقام از دوازده مقام اصلی است و فواصل آن با دستگاه ماهور منطبق است (اگرچه، نت پایهٔ عشاق و ماهور یکی نیست)؛ از همین رو، فرهاد فخرالدینی معتقد است که بهتر است ماهور را اولین دستگاه یا مقام بدانیم. این احتمال وجود دارد که به‌کارگیری نام ماهور به جای عشاق قدیمی در راستای حذف واژگان عربی و ترویج واژگان فارسی در زمان شکل‌گیری ردیف موسیقی ایرانی بوده باشد.

از آنجا که درجات دستگاه ماهور به شکلی که امروزه مرسوم است، با درجات گام ماژور موسیقی غربی منطبق هستند، برخی نام ماهور را برگرفته از یا مرتبط با واژهٔ ماژور می‌دانند. قطعات شاد بسیاری در این دستگاه وجود دارند. همچنین نظریه دیگری وجود دارد. ایرانیان قدیم سرود ویژه ای در پرستش های خود می خواندند. آنها ماه و هور (خورشید) را پرستش می کردند. نام ماهور به این دلیل انتخاب شده که این دستگاه را در صبح و شب می توان اجرا کرد.

اگرچه، بیشتر موسیقی‌دانان معاصر دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی می‌دانند. و به آن «مادر همهٔ دستگاه‌ها» می‌گویند، اما دستگاه ماهور نیز توسط برخی (از جمله علینقی وزیری) دارای بیشترین اهمیت دانسته شده‌است. همچنین، آموزش ردیف نیز معمولاً با دستگاه ماهور آغاز می‌شود.

گوشه های دستگاه ماهور

دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است. ماهور در ردیف‌های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد. ماهور به علت حالت ملودیک و روان اغلب در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود. این دستگاه دارای گوشه‌های متنوعی است که با مقام‌های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می‌شود. ناگفته نماند تمام گوشه‌ها به وسیلهٔ فرود به درآمد رجعت می‌کنند.

از گوشه های مهم ماهور می توان به: درآمد – کرشمه – آواز – مقدمه داد – داد – خسروانی – دلکش – خاوران – طرب انگیز – نیشابورک – نصیرخانی – چهارپاره – فیلی – ماهور صغیر – آذربایجانی – حصار – زیرافکند – نی ریز – شکسته – عراق – نهیب – محیر – آشورآوند- اصفهانک – حزین – کرشمه- زنگوله- راک هندی – راک کشمیر- راک عبدالله – کرشمه و صفیر راک- رنگ حربی – رنگ یک چوبه – رنگ شلخو – ساقی نامه اشاره نمود. در پایان اجرای ماهور نیز گوشه‌های راک (نظیر راک هندی یا راک کشمیر) اجرا می‌شوند و سپس اجرای دستگاه با یک چهار مضراب و یک رنگ  به پایان می‌رسد.

کرشمه ماهور

کرشمه قطعه سه ضربی است. گوشه کرشمه معمولا در همه دستگاه های موسیقی ایرانی جا دارد. شعر مناسب با این گوشه را می توان به راحتی به خاطر سپرد. وزن کرشمه (مفاعلن فعلاتن) می باشد. ملودی این گوشه را در وزن 3/4 اجرا می کنند. نت شاهد این گوشه با شاهد درآمد یکی است. و ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.

فیلی ماهور

فیلی از گوشه های اصلی آواز ماهور است. موسیقی این گوشه در نواحی مختلفی مانند هندیجان، خرمشهر و نور رواج دارد.

فیلی در دانگ اول ماهور بطور پلکانی به درجه پنجم صعود می کند و سپس به درجه اول گام بر می گردد. نت شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام ماهور است و از گام ماهور بیرون نمی رود.

گوشه فیلی از گوشه های اصلی آواز ماهور است چون از گام ماهور بیرون نمی رود. از آوازهایی از گام بیرون می روند  گوشه دلکش است که به آن گوشه فرعی می نامند.

دلکش ماهور

این گوشه با ساختار ملودیک خود حالتی دلکش و دل انگیز در فرد ایجاد می کند. در این موسیقی کاملأ گام ماهور عوض می شود و از ماهور به شور می رود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می کند. محل نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و گسترش ملودی تا درجه ششم است.

خاوران ماهور

نام یکی از توابع استان خراسان در نزدیکی مشهد خاوران است. خاوران مشرق زمین است و جایی است که خورشید از آنجا طلوع می کند. فضای ملودی این گوشه در گام نوا هم قابل اجراست و به سرودهای زردشتی شبیه است. محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور است و ملودی تا درجه هفتم گام بالا می رود.

گشایش ماهور

دستگاه ماهور از طریق این گوشه باز می شود و به گوشه های دیگر راه پیدا می کند. هر گاه روی درجه دوم گام ماهور توقف کنیم گوشه دیگری را به نام گشایش آغاز می کنیم و در آن ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید.

گوشه ای در مکتب اصفهان به نام راست وجود دارد که از لحاظ ملودی به گوشه گشایش شبیه است. گوشه گشایش در آوازهای دشتی و اصفهان با نام جامه درآن خوانده می شود. نت شاهد این آواز روی درجه چهارم گام ماهور بوده و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور است.

حصار ماهور

چهار گاه گوشه ای به نام حصار دارد. این گوشه در دستگاه ماهور با حصار در دستگاه چهارگاه شبیه است و به علت شباهت قرار گیری روی درجه ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می باشد. این ملودی در بیشتر اوقات در هنگام فرود به ماهور استفاده می شود. و در پایان اشاره ای به درجه ششم کرده و دوباره به تونیک بر می گردد. نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.

این گوشه در بعضی از ردیف ها (مانند ردیف حسین خان هنگ آفرین) به نام ابول معروف شده است. و به آن پس ماهور هم می گویند. به این خاطر که گوش شنوده تشنه نت های اولیه گام در این ملودی است.

نیشابورک ماهور

در کتب قدیم اسم شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد ها به نیشابور در آمده است. موزیکر های آن زمان قطعاتی اجرا می کردند که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک می خوانیم.

این گوشه در دستگاه ماهور و نوا و آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا می شود. در هر گام از اجرای نیشابورک ملودی آن باید به یک نت بالاتر از نت شاهد و فرودی روی نت شاهد آن داشته باشد. در آواز های مختلف نت های شاهد تفاوت دارد.

عراق ماهور

آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است. و از این گوشه می توان به سایر دستگاه های ایرانی راه یافت. عراق به نام قدیمی آراک و یا ایراک بخشی از مناطق ایران قدیم بوده و سیاست انگلیس این منطقه را از ایران جدا کرده است.

امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راست پنجگاه می خوانند اما عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده است. در این گوشه نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و تا درجه دهم گام گسترش می یابد.

نهیب ماهور

گوشه نهیب یکی از گوشه های دستگاه ماهور است. در ایام قدیم از این آواز برای جنگ با دشمن و تاثیر در روحیه او استفاده می کردند. زیرا این آواز با لحنی حماسی ، فریاد گونه و خشن بیان می شود.

ساختار ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع می شود. و در پایان روی درجه هشتم گام ماهور متوقف می شود. پس نت شاهد آن با شاهد گوشه عراق یکی است و روی درجه هشتم گام ماهور می باشد.

حزین ماهور

گوشه حزین آنطور که از اسمش پیداست موسیقی غم انگیز و سوزناک است. که در پرده های مختلف در سایر دستگاه ها نیز نواخته می شود. به عنوان مثال در اجرای گوشه حزین در پرده بیات محل شاهد نت درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است. در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق است و روند ملودی تا درجه نهم می رود.

محیر ماهور

این گوشه را در پرده عراق می خوانند. و به معنای حیرت انگیز است. محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام می باشد.

نیریز ماهور

نیریز و نغمات آن منسوب به منطقه ای در شیراز بوده و از این طریق وارد ردیف های موسیقی اصیل ایرانی شده است. وزن مناسب برای انتخاب شعر در این گوشه “مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل” است. که وزن دوبیتی است و به راحتی میتوان با شعر های دوبیتی این گوشه را اجرا کرد که این موضوع بی ارتباط با محلی بودن این ملودی هم نیست. دو بیتی های باباطاهر یک نمونه مناسب برای انتخاب شعر می باشد.

راک هندی ماهور

راک به معنای رانج که به زبان هندی رنک کردن معنی می دهد. یک نوع ترکیبات صوتی یا انعکاس آن بر موزیکالیته افراد و یا استفاده از فیگور های مشخص ملودی و شادی بخشیدن به روح انسان است. در حال حاضر در موسیقی ایرانی به نام های راک هندی، راک عبدالله، راک کشمیر و صفیر راک آمده است. نت شاهد در گوشه راک هندی روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می باشد.

راک کشمیر ماهور

نوعی آواز راک می باشد. که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته می شود. روند ملودی در ابتدا به نت پنجم گام میل دارد. اما رفته رفته به نت شاهد درجه هشتم سوق می یابد.

راک عبدالله ماهور

در زمان‌های قدیم، شخصی در تعزیه بود که در نقش عبدالله بن حسین بازی می‌کرد. که هنگام پخش شعرهایی را با ملودی غم انگیز بر روی پرده راک می‌خواند. مرحوم دوامی و محمود کریمی این گوشه را در صفوف خود تلاوت و ضبط کردند. نت درجه سوم گام به گام است و محدوده ملودی تا درجه چهارم است.

این گوشه پلی به گوشه‌های دیگر است، به این معنی که می‌توانید از ماهور به اصفهان و همایون بروید.

آموزشگاه موسیقی خورشید کرج

کوک‌های رایج در اجرای دستگاه ماهور

به لحاظ نظری، از هر هفت درجه‌ی گام می‌توان یک دستگاه را اجرا نمود. اما به لحاظ عملی و تجربی و به مرور زمان، آن دسته از کوک‌هایی که به لحاظ انگشت‌گذاری  ساده‌تر بوده و مطبوعیت در صوت و طنین داشته‌اند، توسط نوازندگان مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

رایج‌ترین کوک‌های ماهور،کوک دو، فا و سی بمل می‌باشد. که ماهور فا از قدمت بیشتری برخوردار بوده است. و ماهور دو جدیدتر می‌باشد. ماهور دو را اصطلاحا چپ کوک و ماهور فا را اصطلاحا راست کوک می نامند.

حال و هوای دستگاه ماهور

دستگاه ماهور دارای احساس «شجاعت، شادی و امیدواری» توصیف شده‌است. آواز ماهور آوازی «باوقار» است. که خواننده با انتخاب شعر مناسب می‌تواند به آن «ابهت» ببخشد. با این حال، داریوش صفوت از فرامرز پایور نقل می‌کنند که برخی از گوشه‌های ماهور حال و هوای ناامیدی و حتی عذاب را تداعی می‌کنند.

بیشتر گوشه‌های ماهور حالتی شاد دارند و برای اجرای مارش‌های پرهیجان یا قطعه‌های طرب‌انگیز به کار می‌روند. گوشه‌های دلکش و شکسته به دلیل ریزپرده ها حالت «شرقی‌تری» دارند. و قطعه‌های غم‌انگیزتر در آن‌ها اجرا می‌شوند. به عقیدهٔ روح‌الله خالقی از آنجا که موسیقی ایران به سمت قطعه‌های غم‌انگیز گرایش پیدا کرده‌است، اجرای موسیقی در دستگاه ماهور نیز رواج چندانی ندارد و قطعه‌های بیشتری را می‌توان در آوازهای مشتق از دستگاه شور یا در دستگاه‌های سه‌گاه و چهارگاه شنید.

آهنگ های معروف دستگاه ماهور

«مرغ سحر» ساختهٔ مرتضی نی‌داوود روی شعری از محمدتقی بهار که اولین بار توسط جلال تاج اصفهانی و پس از آن توسط خوانندگان بسیاری (از جمله قمرالملوک وزیری و محمدرضا شجریان) بازخوانی شده‌است، یکی از نمونه‌های شاخص در دستگاه ماهور است.

قطعه «ز من نگارم» ساختهٔ درویش‌خان با شعر محمدتقی بهار نیز در دستگاه ماهور است.

تصنیف «سپیده» از محمدرضا لطفی با شعر هوشنگ ابتهاج و آواز محمدرضا شجریان است.

موسیقی متن فیلم دلشدگان ساختهٔ علی حاتمی، که حسین علیزاده آن را آهنگسازی کرده و محمدرضا شجریان خوانده‌است، در گوشهٔ عراق دستگاه ماهور است.

تصنیف «آهنگ وفا» از خوانده‌های محمدرضا شجریان است، در گوشه‌های راک اجرا شده‌ است.

آلبوم سرو چمان به آهنگسازی داریوش پیرنیاکان و با صدای محمدرضا شجریان

آلبوم یادگار دوست با آهنگسازی کامبیز روشن‌روان و آواز شهرام ناظری 

 ترانهٔ فولکلور «بارون بارونه» نیز در دستگاه ماهور است. اجرای بیژن بیژنی از این ترانه مشهور است.