دستگاه شور چیست ؟
دستگاه شور از هفت دستگاه‌های موسیقی ایران است، که توسط بسیاری مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی دانسته می‌شود. برخی به شور «مادر همهٔ دستگاه‌ها» نیز می گویند. این دستگاه منشأ چند آواز مهم در ردیف موسیقی ایرانی است. (ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی) و دانگ اصلی آن، جزو دانگ‌های پایه در موسیقی ایرانی دانسته می‌شود. حتی در دستگاه‌های دیگر نظیر نوا و سه‌گاه نیز تأثیر شور مشهود است. شور بیش از دستگاه‌های دیگر مورد تحقیق بوده‌است.
برخلاف برخی دیگر از دستگاه‌ها، شور همنام یکی از مقام های قدیم موسیقی ایرانی نیست. درجات شور با مقام حسینی مطابقت دارند. اگرچه برخی از گوشه‌ها با فواصل مقام فرعی جان‌فزا نیز تطبیق دارند.
به عقیده‌ی فرهاد فخرالدینی، واژه شور ریشه‌ی عبری داشته و به معنای آواز و سرود است و به قول عباس اقبال آشتیانی، معرب واژه ی “شیر” است.
نام گوشه های مهم دستگاه شور
مهم‌ترین گوشه‌های این دستگاه درآمدها، کرشمه، رهاب، نغمه، حزین، سلمک، خارا، قجر، رضوی، شهناز، قرچه، حسینی، مثنوی می باشند. اما از دیگر گوشه های دستگاه شور می توان بهضجه موره، اصول، هداوندی، رهاوی، پنجه مویه، بیات شیراز، هشتری، گریلی، روح الارواح، گلریز، مجلس افروز، بیات کرد، کاروانی، جوادخانی، تنگسیری، حسینی، ده ناصری (عمل گیسو) نیز اشاره کرد.
ویژگی های گام شور
- دارای گام مخصوصی است که به گام‌های ماژور و مینور شباهتی ندارد.
- فواصل گام شور به ترتیب عبارت است از:
دو دوم نیم بزرگ، دو دوم بزرگ، یک دوم کوچک، یک دوم کوچک، دو دوم بزرگ. - دانگ‌های گام شور مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای دو دوم نیم بزرگ و یک دوم بزرگ است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می‌شود.
- گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود، محسوس ندارد.
آواز های دستگاه شور
بر اثر جابه‌جا شدن نقش و وظیفهٔ نت‌های دستگاه شور، کیفیت‌های دیگری از شور حاصل می‌شود که با تثبیت هرکدام از این حالت‌ها در نقش زمینه و فضای اصلی، مایهٔ جدیدی پدید می‌آید که به آن‌ها ملحقات یا متعلقات شور می‌گویند. بیشتر نظریه‌پردازان این ملحقات را آواز می‌نامند. هرکدام از این آوازها استقلال اجرایی دارند و گوشه‌های مختص به خود را دارند. از آنجایی که در موسیقی قدیم، نامی از این آوازها نیامده‌است، می‌توان گفت این آوازها برداشتی تازه از دستگاه شور هستند. از سوی دیگر، بین چهار آوازی که متعلقات شور دانسته می‌شوند هم، دو آواز (بیات ترک و افشاری) گامی متفاوت از شور دارند و در نتیجه برخی آن را مستقل از شور می‌دانند، در حالی که دو آواز دیگر (ابوعطا و دشتی) ارتباط نزدیک‌تری با شور دارند.
ابوعطا
ابوعطا از درجهٔ دوم شور ساخته می‌شود. فرصت‌الدوله شیرازی معتقد است ابوعطا همان سارنج است و این آواز قسمی از فرود شور است. ابوعطا حال و هوایی غمگینی دارد. آواز ابوعطا نوعی خواهش و تمنا از معشوق است و به نوعی گدائی عشق است. در عین حال بسیار لطیف و ظریف است.
بهار دلکش یکی از آثار ساخته‌شده در آواز ابوعطا (گوشهٔ حجاز) است.
نت شروع و نت ایست ابوعطا، درجهٔ دوم شور است. درجهٔ چهارم نت شاهد است و می‌تواند به عنوان نت آغاز هم استفاده شود. درجهٔ پنجم شور در این آواز نت متغیر نیست و بیشتر آواز در فاصلهٔ درجهٔ دوم تا درجهٔ چهارم شور اجرا می‌شود. د رجهٔ سوم شور در این آواز بسیار اجرا می‌شود. اما فقط به عنوان‌گذاری بین درجات دوم و چهارم.
هرمز فرهت ابوعطا را یک دستگاه جدا از شور می‌داند و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمارد: سَیَخی، حجاز، چهارباغ، و گَبری.در مقابل، مهدی برکشلی ابوعطا را جزو نغمه‌های دستگاه شور می‌داند و برایش این گوشه‌ها را برمی‌شمرد: درآمد، حجاز (نت شاهد: درجهٔ پنجم، نت ایست: درجهٔ اول)، چهارباغ (معمولاً قطعه‌ای ضربی).
به گوشهٔ و آواز ابوعطا، سارنج و دستانِ عرب نیز می گویند.
بیات ترک
بیات ترک از درجهٔ سوم شور ساخته می‌شود. به آن معنا که نت شاهد در آواز بیات ترک، درجهٔ سوم دستگاه شور است. اگرچه درجهٔ سوم در دستگاه شور کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. اما در بیات ترک، این درجه، مایهٔ اصلی محسوب می‌شود. سه نوع فرود در این آواز وجود دارد که عبارتند از: فرود روی نت شاهد، فرود روی نت زیرپایه شور و فرود روی نت پایه شور. بیشتر ملودی‌های عرفانی و درویشی در آواز بیات ترک اجرا می‌شوند. آواز بیات ترک حزن و اندوه کمتری دارد. و بیشتر حالت خبری دارد. در این آواز خواننده برای معشوق از شرایط خود می‌گوید.
“اذان“ مرحوم موذن زاده اردبیلی نیز در گوشه روح الارواح بیات ترک اجرا شده است. همچنین تصنیف اندک اندک اثر شهرام ناظری نیز در آواز بیات ترک است.
واژهٔ «ترک» در نام این آواز به قوم قشقایی اشاره می‌کند. از همین رو برخی آن را با نام بیات زند نیز می‌شناسند. هرمز فرهت بیات ترک را یک دستگاه جدا از شور تعریف می‌کند و برایش این گوشه‌ها را برمی‌شمارد: دوگاه، روح الارواح، مهدی ضرابی، قطار و قرائی. برکشلی برای بیات ترک یک نت ایست هم قائل است (درجهٔ هفتم)، و گوشه‌های زیر را برای آن برمی‌شمرد: درآمد، قطار (نت شاهد: درجهٔ دوم، نت ایست: درجهٔ هفتم از طرف بم، رایج بین ایلات کرد، معمولاً با اشعاری از باباطاهر عریان)، فیلی (نت شاهد: درجه هفتم، نت ایست: درجه سوم).
افشاری
افشاری از درجهٔ چهارم شور ساخته می‌شود. به این معنا که نت شاهد در آواز افشاری، درجهٔ چهارم دستگاه شور است. نت ایست در روی درجهٔ دوم و توقف و خاتمه، روی نت زیر پایهٔ شور است. و در واقع حالتی شبیه به گوشهٔ رهاب دارد. افشاری آوازی ناراحت‌کننده و دردناک است که از درد و اندوه درونى سخن می‌گوید و آواز مناجات و راز و نیاز با خداوند است.
«این دهان بستی دهانی باز شد» آوازی است در مایهٔ افشاری (گوشهٔ مثنوی) که توسط محمدرضا شجریان برای ماه رمضان اجرا شده‌است. «از کفم رها» نیز تصنیفی در آواز افشاری است. و خوانندگانی چون محمدرضا شجریان و سیما مافیها آن را خوانده‌اند.
هرمز فرهت افشاری را به عنوان یک دستگاه مستقل از شور تعریف می‌کند و برایش گوشه‌های زیر را برمی‌شمارد: بیات راجع، رهاب، مسیحی، نهیب، و مثنوی پیچ. برکشلی افشاری را جزئی از شور می‌داند، و نت پنجم آن را متغیر می‌داند. و آن را دلیل «حالت مالیخولیایی» این نغمه عنوان می‌کند. وی برای افشاری این گوشه‌ها را برمی‌شمرد: درآمد، جامه‌دران (نت شروع: درجهٔ پنجم، نت متغیر: درجهٔ پنجم)، مثنوی‌پیچ (نت شروع: درجهٔ هفتم از طرف بم، نت شاهد: درجهٔ چهارم، نت ایست: درجهٔ دوم، غالباً با اشعار مولوی خوانده می‌شود)، قرائی (نت شروع: درجهٔ هفتم، نت شاهد: درجهٔ هفتم، نت ایست: درجهٔ پنجم)، شاه‌ختایی (نت شروع: درجهٔ هفتم از طرف بم، نت شاهد: درجهٔ سوم، نت ایست: درجهٔ دوم).
دشتی
دشتی از درجهٔ پنجم شور ساخته می‌شود. نت شروع آواز دشتی درجهٔ سوم شور است و نت شاهد آن درجهٔ پنجم شور، که در عین حال نت متغیر هم هست، و نت ایست دشتی نت پایهٔ شور است.
شاهد دشتی نتی متغیر است بدین شکل که گاهی ربع پرده پایین می‌آید. علت این تغییر برمی‌گردد به درجهٔ چهارم شور، زیرا وقتی ملودی حول و حوش درجه چهارم شور می‌چرخد، درجهٔ پنجم شور (شاهد دشتی) گرایش به درجهٔ چهارم پیدا می‌کند و به همین دلیل ربع پرده کم می‌شود. ایست نهایی تمام جملات ردیف دشتی، روی نت پایهٔ دستگاه شور است.
اکثر قطعات در آواز دشتی غمگین هستند. دشتی علاوه بر کاربردش در مراسم عزاداری، در موسیقی درمانی هم استفاده می‌شود.
سرود ای ایران یکی از آثار ساخته‌شده در آواز دشتی است. انگیزه‌ای که باعث شد روح الله خالقی ای ایران را در مایهٔ دشتی بسازد این بود که می‌خواست ثابت کند در آواز دشتی نیز می‌توان کاری حماسی ساخت و این آواز لزوماً برای فضاهای غمگین نیست.
هرمز فرهت دشتی را به عنوان یک دستگاه مستقل از شور معرفی می‌کند و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمارد: بیدَگانی، چوپانی، دَستِستانی، غم‌انگیز، گیلکی، کوچه‌باغی، و عشاق. برکشلی آن را جزئی از شور می‌داند که «استقلال نیمه کاملی» دارد. و به آن لقب «دستگاه فرعی» می‌دهد. و گوشه‌های زیر را برایش برمی‌شمرد: درآمد، دوبیتی (اغلب با اشعار بابا طاهر عریان خوانده می‌شود)، گیلکی (در آن نت متغیر وجود ندارد و نت شاهد ثابت است)، گبری (نت شروع: درجهٔ چهارم، نت متغیر: ندارد)، بیات کرد (نت شروع: درجهٔ چهارم).
برخی از نظریه‌پردازان آواز دیگری به نام آواز بیات کرد را نیز جزو متعلقات شور طبقه‌بندی می‌کند که از درجهٔ چهارم شور آغاز می‌شود و خصوصیاتش (نظیر نت شاهد و متغیر و ایست) مانند آواز دشتی است.
حس و حال دستگاه شور
دستگاه شور دارای حال و هوای تفکرآمیز، شاعرانه و دلنشین توصیف شده‌است که گاهی حالت غم برمی‌انگیزد اما در همین حال نویدبخش تسلی این غم نیز هست. یکی از ویژگی‌های دستگاه شور این است که را نه می‌توان آن را جزو آواز‌های غمگین به حساب آورد و نه جزو آواز‌های نشاط آور. آوازی که در دستگاه شور اجرا می‌شود را می‌توان در هر زمانی از شبانه روز شنید. هنگام شنیدن آواز در دستگاه شور احساس آرامش می‌کنیم. لذا می‌توان دستگاه شور را به انسانی تشبیه کرد که همه گفته‌هایش را قبول داشته و حال او را درک می‌کنیم. این نیز خود دلیل این است که این آواز را می‌توان در هر مکان و زمانی اجرا کرد و شنید. این دستگاه همچنین دارای حالی عرفانی دانسته می‌شود و بر تأثیرگذاری عمیق آن بر ایرانیان تأکید شده‌است.
آهنگ های معروف دستگاه شور
آلبوم یاد ایام از محمدرضا شجریان و به خصوص قطعهٔ «یاد ایام» در این آلبوم، در دستگاه شور اجرا شده‌است.
زیباترین از علیرضا افتخاری در دستگاه شور است.
همچنین قطعهٔ «مرا عاشق» و آلبوم‌های نجوا و شورانگیز از قسمت دوم از این دستگاه استفاده کرده اند.
