سهگاه یکی از دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه احتمالاً از یکی از شعبههای موسیقی مقامی به همین نام ریشه میگیرد. و از نظر درجات با مقام است ارتباط دارد. چنانکه با شروع از درجهٔ سوم مقام راست فواصل سهگاه به دست میآید و احتمالاً نام سهگاه نیز از همین نشئت میگیرد.
دستگاه سهگاه از نظر مد با آواز افشاری نیز شباهت دارد و برخی از ردیفدانان به جای آن که افشاری را از ملحقات دستگاه شور بدانند، آن را به سهگاه نزدیک میدانند. گوشههایی با نام های مشابه در دستگاه چهارگاه نیز یافت میشوند و این دو دستگاه را «برادر» همدیگر نیز مینامند.
در انتهای اجرای دستگاه سهگاه نیز یک رِنگ اجرا میشود که به آن رنگ دلگشا نام میدهند.
در کتاب «نظری به موسیقی» روح لله خالقی آواز سه گاه را یادآور و یادگار مصیبتها و درد و آلام ایرانیان دانسته است. اما در مقابل شاهین فرهت در کتاب «جایگاه موسیقی ایران در جهان» بر این نظر است که مایه سه گاه نزد عامه همواره مورد پسند و توجه بوده و از این جهت «دنیایی تر» از دستگاههای دیگر به شمار می آید. در دسته بندی ای دیگر سه گاه را در گروه دستگاهی شور گذارده اند. که از دلایل آن دانگها و فواصل مشترک میان دو دستگاه شور و سه گاه است.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
گوشه های دستگاه سه گاه
محوری ترین و با اهمیت ترین گوشه ها در دستگاه سه گاه از این قرارند: درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف و مغلوب.
گوشه زنگ شتر
ملودی این گوشه هنگام نواختن یک نوع صدای بسته شدن زنگ در موقع بستن به گردن شتران کاروانان می باشد. و به همین خاطر به این گوشه زنگ شتر می گویند. وجه مشخصهٔ این گوشه از نظر ضرب آهنگ، الگویی است متشکل از یک نت کوتاه که به یک نت ممتد جهش میکند. (این جهش از نت بم به نت زیر رخ میدهد). این الگو بارها پشت سر هم تکرار میشود و در آن نت اول ثابت میماند اما نت دوم تغییر میکند. از نظر فضای صوتی، این گوشه در همان مایهٔ درآمد سهگاه اجرا میشود.
گوشه زابل
ملودی زابل به شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان تعلق دارد. این گوشه را در دستگاه چهارگاه هم اجرا می کنند. که از لحاظ نت شاهد روی درجه دیگری قرار دارد. محل نت شاهد درسه گاه روی درجه پنجم گام است. و گستره ملودی تا درجه هفتم.
گوشه مویه
مویه در واقع تغییر مقام از دستگاه سه گاه به شور است. از طریق گوشه مویه می توان به آواز شور و متعلقات آن رفت. محل نت شاهد درجه ششم گام سه گاه بوده و گستره ملودی تا درجه هشتم گام.
گوشه مخالف
گوشه مخالف همانطور که از اسمش پیداست از لحاظ لغوی مقابل واژه موافق است. ولی در موسیقی هر گاه ملودی در آواز سه گاه و یا چهار گاه تغییر مقام می دهد و حالتی دیگر پیدا می کند می گویند مخالف. امروزه اصفهان قدیم را مخالف سه گاه می نامند. ولی در پرده چهارگاه وقتی وارد دستگاه همایون میشویم به آن مخالف می گویند.
ریشه مخالف به رسوم قدیم ایرانیاk بر می گردد. وقتی ایرانیان موسیقی تعزیه اجرا می کردند، بنا به موضوع تعزیه افراد بازیگر در دو قالب مثبت و منفی ایجاد نقش می کردند. افرادی که نقش شخصیت های مثبت تاریخی را بازی می نمودند موافق خوانان و دسته ای که نقش منفی را به عهده می گرفتند، مخالف خوانان بودند. لحن آواز موافق خوانان عمومأ حزن انگیز بود. در مقابل لحن آواز مخالف خوانان بیشتر حالت یورش و نهیب گونه بوده است. و در دانگ آخر دستگاه می خواندند. کم کم این اوج خوانی در چهار چوب سه گاه و یا چهار گاه پرورش یافت و شکل مناسبتری به خود گرفت. چون مخالف خوانان در دانگ دوم سه گاه به حالتی رزمی پیغام خود را به شخصیتهای مقابل (موافق خوانان) می دادند این گوشه در ردیف موسیقی ملی ما جا گرفت.
گوشه مغلوب
گوشه مغلوب اوج آواز سه گاه است. در موسیقی تعزیه قدیم، وقتی که مخالف خوانان آواز مخالف می خوانند، برای اینکه بتوانند در مقابل آنها بالاتر بخوانند و آنها را مغلوب کنند گوشه ای را می خواندند که بالاتر از آن امکانش نبوده. و گوشه مخالف خوانان مغلوب می شدند و به همین خاطر این گوشه را مغلوب خواندند گوشه مغلوب را در دستگاه چهار گاه هم می خوانند.
در قدیم وقتی شخصی لحن مخالف را می خواند شعر انتخابی از موضع قدرت وتسلط بود. ولی امروزه اشعاری که در این گوشه می خوانند معنای دیگری پیدا کرده است. حالات این گوشه های مخالف و مغلوب را مرصع گویند. نت شاهد در روی گام سه گاه بر روی درجه اول بود و گستره ملودی تا درجه سوم گام نت شاهد مغلوب روی درجه سوم گام و گستره از حد درجه سوم تجاوز نمی کند.
گوشههای مخالف و مغلوب اوج دستگاه سهگاه را تشکیل میدهند و از نظر مد به بیات اصفهان نزدیک هستند.
آموزشگاه موسیقی خورشید کرج گوهردشت
حس و حال دستگاه سه گاه
دستگاه سهگاه، بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه توام با امیدواری، مناسب است. نغمههای آوازی موجود در سهگاه، بسیار غم انگیز هستند.. حال و هوای دستگاه سه گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بینوایان را بیان میکند. بعضی از آوازهای سه گاه علاوه بر حالت حزن و اندوه حالتی حماسی به خود میگیرد که شعرهای این گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب میکنند. (مانند گوشه رجز). قابل ذکر است که نغمههای شاد فراوانی نیز در این دستگاه ساخته و اجرا شدهاند که میتوان به آهنگ «گل اومد بهار اومد» ساخته مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی اشاره کرد.باید خاطرنشان کرد که حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست. و بهویژه در گوشه «مخالف»، حال و هوایی بسیار باشکوه دارد.
آهنگ های معروف دستگاه سه گاه
مشهورترین رِنگ سهگاه، دلگشاست
رنگ روحوضی با اجرای یوسف فروتن
ضربی و رنگ سهگاه به نام جنگ از ساختههای علیاکبر شهنازی
چهارمضراب سامانی و زنگ شتر از ساختههای ابوالحسن صبا
رنگ و پیشدرآمد سهگاه درویشخان
امواج، ناامید و پیشدرآمد در آلبوم صد رنگ رِنگ ساخته علی نقی وزیری